Swebowie, mieszkający niegdyś nad Morzem Swebskim1, nadali nazwę „Pomerania” w taki sposób, jakbyś mówił Pomeer2 – „przy morzu”, albo Pomercze, jak określają je inne ludy w języku słowiańskim3, co oznacza to samo. Mapa ta pokazuje, że Pomorze rozciąga się wzdłuż brzegów Morza Bałtyckiego4 i Wendyjskiego5, które nazywane jest również Wschodnim. Wygięte na kształt łuku, tworzy pas o długości ponad 60 mil6. Naprzeciw niego zaś, za morzem, leżą królestwa Danii i Szwecji. Z drugiej strony natomiast kraj ten otoczony jest przez królestwo Polski i elektorat Brandenburski: od zachodu zamknięty księstwem Meklemburgii, od wschodu księstwem Prus. W wielkim błędzie tkwią więc owi geografowie, którzy przyłączali do Pomorza wszystkie ziemie leżące między Prusami i Holsztynem bądź też samo Pomorze dodawali do marchii lub do Polski, podczas gdy jest ono państwem zależnym tylko od świętego cesarstwa już od niemal 450 lat7. Było ono niegdyś o wiele dłuższe i szersze: na wschodzie bowiem sięgało do okolic Wisły i mieściło w swoich granicach zarówno miasto Gdańsk, jak i klasztor w Oliwie, ufundowany przez Książąt Pomorskich8. Od południa obejmowało Marchię Wkrzańską i Nową Marchię, prowincje, które osiągają wielkość niemal 34 mil. Od zachodu natomiast należał do niego cały teren aż do rzeki Warnow, która oblewa Rostock. Od jej nazwy tamtejszy lud nazywany jest Warnami. Jeszcze w czasach, które poprzedzało panowanie Karola Wielkiego9, Pomorze określano mianem królestwa, nie miało bowiem nad sobą żadnej wyższej władzy: dlatego też Saxo Gramatyk10 zawsze nazywa królem Warcisława I11 – tego, który był już chrześcijaninem. Cesarz Fryderyk Barbarossa12 z kolei uczynił jego dwóch synów, zgodnie z ich własną wolą, książętami cesarstwa. Wraz ze swoimi następcami utrzymali jednak przez następne 100 lat królewskie prawa przodków i wspomniane wyżej prowincje. Potem Barnim I13, który miał tylko jednego syna, a tak wiele prowincji, dał margrabiemu swoją córkę za żonę i wraz z nią całą Marchię Wkrzańską jako posag. Nowa Marchia natomiast została rozdzielona z powodu wojen, które toczyli między sobą Świętopełk – Pomorski Achilles14 i Polacy, a także margrabiowie i Krzyżacy. I chociaż później Krzyżacy wydarli ją margrabiemu i powróciła dzięki temu do Pomorzan, wkrótce ponownie przypadła margrabiom z powodu zawieranych małżeństw i innych układów. Postanowiono jednak wówczas, że powróci ona do Pomorzan, jeżeli wygaśnie ród margrabiów. I na odwrót, jeżeli zabraknie – czego nie dopuść Boże! – Pomorzan, przypadnie ona margrabiom15. Pomorze Wschodnie Mściwój16 darował testamentem księciu polskiemu Przemysłowi, swojemu potomkowi po ciotce17 – i w ten sposób oderwał córkę od matki. W czasie wojny, którą toczyli ze sobą margrabiowie i Polacy, Meklemburczycy wydarli także Dargun, Stavenhagen, Brodę, Ivenack, ufundowane przez Pomorzan. Jakże w takich okolicznościach ów gryf pomorski mógłby doświadczyć podobnego losu co rzymski orzeł18, skoro różni w różnych okolicznościach wyrywali mu pióra? Boże miłosierdzie wyrównało w jakiejś mierze te tak wielkie straty: w roku 1325 dołączone zostało do Pomorza księstwo Rugii, a w roku 1357 hrabstwo Gützkow19, jako że zmarli ich władcy. Dzisiaj granice Pomorza biegną tak, jak zostało zaznaczone na tej mapie. Od zachodu łączy się z Meklemburgią, od południa z Marchią Wkrzańską, dalej od południowego wschodu z Nową Marchią, a od wschodu graniczy z Pomorzem Wschodnim (Pomerelią), tak że tylko około 6 kamieni milowych brakuje do miasta Gdańska. Morze Wschodnie oblewa jego cały północny brzeg, którego długość wynosi zdecydowanie ponad 60 mil, choć szerokość rzadko przekracza 12 mil, a najczęściej liczy sobie 10, 8 lub 7 mil. W okolicach Kołobrzegu zmniejsza się nawet do 4 mil. Rozmiary te można jasno zobaczyć na mapie.
Niegdyś Pomorze dzieliło się na Bliższe i Dalsze. To pierwsze, które obejmowało księstwa Szczecińskie i Pomorskie, ciągnęło się od zachodnich krańców aż do Góry Chełmskiej pod Koszalinem. Do Dalszego zaliczano ziemie leżące między rzekami Parsętą i Wisłą. Teraz zaś jest ono podzielone na cztery księstwa, jedno księstwo pryncypatu, jedno biskupstwo, jedno hrabstwo i dwa władztwa. Między rzekami Pianą20 a Iną znajduje się Księstwo Szczecina, nazywanego kiedyś Sedinum21 przez lud, który zamieszkiwał te tereny w czasach przed narodzeniem Chrystusa. Drugie, między Iną a Wieprzą, samo nosi imię Pomorza. Księstwo trzecie to Kaszuby, które niegdyś stanowiły bardzo ważną część Pomorza Wschodniego, teraz zaś leżą wokół miast Lębork i Bytów. Czwarte jest Księstwo Wendyjskie, które znajduje się w okolicach Miastka, Darłowa, Sławna i Słupska. Księstwo Rugii miało w dawnych czasach własnych królów, a wśród nich owego Odoakra22, który wojennym orężem ujarzmił niegdyś Italię. Do tego kraju należały Stralsund, Barth, Tribsees, Grimmen, Loitz i inne miasta leżące w okolicach wyspy, która dzisiaj nazywana jest właśnie Rugią. Jej średnica liczy sobie tylko 7 mil, jednak obwód osiąga nawet 70 mil z powodu różnych morskich zakrętów i zatok, a także ze względu na załamania linii brzegowej, wyspy i półwyspy. Niegdyś była ona jeszcze większa, licząc zwłaszcza pobliską wyspę Ruden, którą w 1309 roku oderwała od niej nawałnica morska. Powstała w ten sposób nowa przeprawa, która dzisiaj jest dostępna nawet dla większych statków. Ryby występują na Rugii w wielkiej obfitości, a szczególnie śledzie: wprawdzie dzisiaj ich liczba jest przeciętna, ale kiedyś łapano je tutaj w niewiarygodnej ilości. Jej metropolią jest Bergen, dopiero niedawno lokowane na mocy prawa miejskiego w samym środku wyspy. Oprócz niego znajdują się tu także miasta Gartz, Gingst, Wiek i Sagard. Nie ma na Rugii żadnych wilków, nie żywi też szczurów: chociaż mówi się, że pojawiają się niekiedy na półwyspie Wittow na skutek katastrof okrętów. Biskupstwo kamieńskie jest podobne do arcybiskupstwa, albowiem nie zna jakiejkolwiek władzy arcybiskupiej, podlega natomiast jedynie książętom Pomorza jako swoim panom i opiekunom. Do niego stosują się Kamień, Koszalin, Kołobrzeg, Karlino, Bobolice i Golczewo. Ma swoje prawo również w mieście Chociwel. Jego poddanymi są hrabiowie von Eberstein. Klasztorów było na Pomorzu więcej niż 24.
W hrabstwie Gützkow znajduje się miasto Gützkow. Jego ziemia jest urodzajna i obfituje w plony. Władztwa to Lębork i Bytów. Eryk II23 stoczył wojnę z mistrzem krzyżackim i podporządkował je sobie około roku 1455. Zostały one wtedy dodane do Pomorza na mocy prawa lennego, choć ilekroć wybierany jest nowy król Polski, uznają jego zwierzchność. Nie traktują go jednak jak pana lennego i nie świadczą żadnych powinności.
Powietrze w tych prowincjach nie jest zbyt chłodne i nawet jeżeli przyciąga znad miejsc bagnistych jakieś niezdrowe opary, to bliskość morza i ruch wiatrów skutecznie je rozganiają. Rzadko przeto srożą się tutaj choroby, epidemie i zarazy. Trąd nie pojawia się prawie wcale, tak że niemal o nim nie słyszano. Gór jest niewiele, te nieliczne to: Góra Chełmska obok Koszalina, bardzo wysoka i sławna góra Rowokół, która góruje nad Smołdzinem, Wieżyca blisko Gdańska, Góry Bukowe pod Szczecinem. Dlatego też Pomorze jest dość urodzajne i raduje mieszkańców bogatym plonem trzód i zbóż. Wśród nich jest pszenica, która bujnie rośnie koło Pyrzyc na wielkim i cudownie urodzajnym obszarze ziemi, są też: żyto, jęczmień, owies, groch, proso, gryka, bób, len, konopie i inne. Każdego niemal roku wywozi się stąd do innych krajów kilka tysięcy łasztów24 plonów. Pomorze żywi także obficie szlachetne i dzielne konie, woły i wieprze, a w bardzo wielu wsiach obory są pełne trzody i owiec. Dlatego też co roku niezmierzone ilości najszlachetniejszej wełny transportuje się stąd morzem do Belgii, Galii i Anglii, a lądem do Miśni, na Śląsk i do Prus. Nie brakuje także masła, sera i szynek, które gdzie indziej zaliczane są do wielkich smakołyków. Dojrzewają tutaj w wielkich ilościach jarzyny, owoce, gruszki, leszczyny, orzechy włoskie, laskowe i pozostałe ich odmiany, wiśnie, różne gatunkimelona, dynie, brzoskwinie, pigwy, a także inne, nawet egzotyczne owoce. Dzięki temu wysyła się wypełnione nimi statki do Prus i Liwonii25. Wielkie jest bogactwo miodu i wosku. Brakuje natomiast win, dlatego reńskie, galijskie i hiszpańskie sprowadza się na statkach. Są jednak dwie winnice koło Szczecina: dostarczają pod dostatkiem białego i czerwonego wina. Nie ma metali: występują jednak rudy żelaza, góry kredowe i tak wielka masa wapna, że z jednej skały można niekiedy uzyskać aż 20 łasztów. W Górach Bukowych i w okolicach Świny wydobywa się wapno najprzedniejszego gatunku, jest tu ziemia, z której uzyskiwana jest saletra, a także metal, który my Germanie nazywamy Victril. Można tu również napotkać kamień lustrzany Marien-Eiss i dziwny kamień Beinbruch. W Kołobrzegu znajdują się trzy solne źródła: dlatego też wszyscy sąsiedzi korzystają z bogatych zasobów najlepszej białej soli. Obok Szczecinka jest huta wysoko cenionego szkła.
Pomorze, ponieważ nie uprawiano tu kiedyś zbyt wielu pól, pokryte jest ogromnymi lasami, w których żyją bawoły, żubry, niedźwiedzie, łosie, dzikie konie i wielkie węże, które my Germanie nazywamy Haselwurme. Poluje się tutaj na najbardziej szlachetne jelenie, których waga osiąga osiem lub dziewięć centnarów26, a poroża mają liczne odrostki. Występują również dzikie kozy, sarny, dziki, leśne kuny, wilki, lisy, żbiki, borsuki, wiewiórki, wydry, bobry i inne. Są też szlachetne odmiany ptaków: żurawie, dropie, głuszce, kuropatwy, cietrzewie, kwiczoły, gęsi, dzikie kaczki, pelikany, drozdy, skowronki, przepiórki, szpaki i wiele innych. Blisko Suchania jest wyjątkowe siedlisko czapli, w którym zbiera się doskonałe pióra. Chwytane tu sokoły wywożone są do Galii, Anglii, Hiszpanii i do innych miejsc. W ogromnych lasach rosną jodły, znakomite na maszty okrętów i dęby do budowy domów, a także olchy, brzozy, buki, jesiony, klon, grab, lipy, sosna, cis, wierzby i wiele innych gatunków drzew. Żeglownych rzek jest trzynaście, a wśród nich największa – Odra. Jak pokazuje mapa, powstało na nich jedenaście portów: tak wiele nie ma w żadnej innej prowincji Germanii27.
Zalew Szczeciński, który także obfituje w ryby, ma długość 9, a szerokość 3 lub 4 mil. Z jednej strony wpływa do niego Odra wraz z innymi rzekami, z drugiej odprowadza on nadmiar wód do morza trzema ujściami, które oblewają dwie wyspy: Uznam, na którym znajdowała się kiedyś Wineta, i Wolin, na którym było Iulinum28, miasta sławne w całym świecie Północy. Oprócz tego na Pomorzu jest więcej niż 1000 mniejszych jezior: stąd tak wielkie bogactwo ryb. Żyje ich tutaj ponad 70 gatunków i pod tym względem mało który inny kraj mógłby z Pomorzem konkurować.
W roku 1545 blisko Eldeny29 złapany został wieloryb, w języku germańskim Braunfisch, który mierzył 24 stopy30 i miał w żołądku takie mnóstwo niestrawionych ryb, że można by nimi napełnić trzy beczki. Był wśród nich żywy jeszcze w tamtej chwili łosoś długości łokcia31. W jeziorze Dąbie złapano z kolei w tym roku jesiotra o wadze 346 funtów32. Znamienity klasztor w Kołbaczu zaopatrywany jest w żywność z jeziora Miedwie. Można w nim złowić mureny, które osiągają wielkość 5 piędzi33, a wysuszone zaliczane są do wielkich smakołyków. W Zalewie zimą pod lodem łowi się w olbrzymie sieci, te razem z powrozami, za pomocą których są wyciągane, osiągają wielkość czwartej części mili. Z jednego ciągu tych sieci uzyskuje się niekiedy ryby warte 300, 600, 900, a nawet 1400 florenów34. A wartość tych ryb należy szacować jeszcze wyżej z tego względu, że kupuje się je tutaj za niższą cenę: za jednego solda35 można dostać ich tyle, że wystarczyłoby nawet dla 12 współbiesiadników. Katalog ryb, które występują w słonym morzu, a można na nie natrafić także w Zalewie, spisany w języku niemieckim czytelnik widzi na mapie.
Do mieszkańców Pomorza, których w czasach panowania cesarza nazywano Swabami (imię to jeszcze dzisiaj zachowuje pewna bardzo stara rodzina szlachecka), należały następujące ludy: Semnonowie, Longobardowie, Reudignowie, Awionowie, Anglowie, Warynowie, Eudosowie, Swardonowie, Nuitonowie, Gotonowie, Lemowiowie, Rugiowie, Sedini36. Pozostałości tych nazw jeszcze dzisiaj zachowały się jako Gothi, Lobeburgi, Rugiani, Stettini, jak wykazuje Cluverius37 ks. 3, roz. 35. Ludy te dotarły około roku pańskiego 400 do Galii, Hiszpanii, Afryki i zajęły te tereny. W zamian za to Pomorze najeżdżali potem Wandalowie38 i Słowianie. Uznali oni za swoich panów owych Gotów, którzy wracali z tamtych wojen, i wymieszali się zupełnie z nimi i z pozostałymi Longobardami i Rugianami. Były zaś najróżniejsze rody Wandalów: Henetowie, Winici, Winulowie, Wizalbi39, Wieleci, Tolężanie, Redarowie, Lucice, Czrezpienianie, Chyżanie. Ich współcześni następcy, którzy zamieszkują te siedziby, nazywani są jednym wspólnym imieniem.
Są więc Pomorzanie od około roku 1180, po wielu wojnach stoczonych z Duńczykami, Polakami i innymi ludami. Dawni Germanie, nazywani na Pomorzu Sasami, mieszkają na Pomorzu już blisko 400 lat, założywszy tutaj wiele grodów i miast. Także nieliczni Wandalowie żyją jeszcze teraz w jego granicach. Pomorzanie długo trwali w pogaństwie, przede wszystkim Rugianie, którzy czcili różne wyobrażenia wielu głów. Szczecinianie otaczali kultem potrójny wizerunek zwany Trzygław. Wreszcie w roku 1124, staraniem Bolesława księcia Polski, zostali nawróceni na Chrystusa przez św. Ottona biskupa z Bambergu, Apostoła Pomorza. W roku 1520 rozgorzało tutaj czystsze światło ewangelii, dane od Boga przez D. Lutra. Od tego czasu Pomorzanie niezmiennie trwają w prawdziwym wyznaniu augsburskim i dalej, z Bogiem, trwać będą.
Przed narodzeniem Chrystusa i długo później kraj ten był królestwem. Wilzanus w roku 789 pojął za żonę siostrę Karola Wielkiego. Świętobor ze swoimi synami rządził tymi terenami jako król, nie mając nad sobą żadnej wyższej władzy. Po nim dziedziczyli: Lubicz, Miłogost, Całodróg, Raslitz, Barnim40, Warcisław, Mściwoj, Bogusław i inni. Wreszcie w roku 1181 synowie Warcisława stali się książętami cesarstwa. Ich następcy utrzymują ów tytuł z wielką chwałą. Sprawiłby Bóg, żeby utrzymali go dalej do końca świata!
Władza na Pomorzu rozdzielona jest między dwa najwyższe stany: księcia Szczecińskiego i Wołogoskiego. Biskupstwo Kamieńskie ma swój własny zarząd, jak i pozostali książęta, którym pod pewnymi warunkami przypadła ich odrębna część. Stany niższej rangi, die Landstende, mają pewne własne przywileje, rozłożone między prałatów, mężów i miasta. Wśród prałatów głową jest biskup kamieński, za którym w porządku kroczą: mistrz ze Słońska, komtur ze Swobnicy i kapituła kamieńska. Mężami są hrabiowie von Eberstein panowie na Nowogardzie i Maszewie, baronowie von Putbus, panowie dziedziczni zamków i taka mnogość otoczonej wielką chwałą szlachty, że liczba rodzin szlacheckich dorównuje niemal liczbie dni w roku. Ich imiona i herby zaprezentowane są na brzegu mapy, ułożone nie ze względu na znamienitość albo stanowisko, lecz w porządku alfabetycznym. Są wśród nich takie rodziny, z których można wywieść w sumie 50 albo i 60 głów mężów i konnych: bardzo wielu z nich cieszy się przywilejami sądów, polowań, połowów i tak dalej. Wśród szlachty niektórzy mają swoją podległą szlachtę – wasalów, miasta i grody, a zarazem sami są też wasalami książąt, wobec których zobowiązani są do pewnych powinności służby konnej. Z ich grona wywodzą się biskupi, wojewodowie, starości, dowódcy wojskowi i inni znakomici mężowie, wyróżniający się piórem i orężem, w czasie wojny i pokoju. W Greifswaldzie znajduje się uniwersytet ufundowany w roku 1455 przez Warcisława X41 na mocy takich samych praw, w jakie uposażony został uniwersytet w Kolonii. Barnim X42 i Filip I ufundowali nie mniej znakomite Gimnazjum Szczecińskie, które słusznie nazywane jest Filippeum od imienia pierwszego Filipa – założyciela i następnie drugiego Filipa, jego wielkiego opiekuna43. Były na Pomorzu niegdyś miasta sławne w całej Europie: Wineta, Iulinum, Rethra44, Arcona45, Charentia46, ale niektóre zniszczyła gwałtowna moc Neptuna, a większość z nich – Marsa. Dzisiaj istnieją tutaj 63 miasta [katalog miast]. Wszystkie zostały zaznaczone na mapie, wizerunki tych bardziej znaczących nakreślono także na jej marginesie. Wśród nich szczególne są Stralsund i Szczecin. Pozostałe mają ustalone miejsca podczas zjazdów. Miasta szlacheckie uznają władzę sądowniczą swoich panów. Mają możliwość odwołania się do księcia. Książęta i poddani korzystają z prawa cesarskiego, miasta zaś z prawa Lubeki, Magdeburga, Schwerinu i Chełmna: i nie mogą odwołać się do sądu kameralnego, jeśli sprawa nie przekracza kwoty 500 reńskich. We władztwach Lęborka i Bytowa przysługuje odwołanie do sądu książęcego i stąd do samej osoby księcia i jego sądu nadwornego, nie ponad. Chłopi nie posiadają prawa lennego, lecz są poddani: nie mają żadnych praw do swoich pól i nie mogą przenosić się w inne miejsce według własnego upodobnia, jeżeli nie kupią wolności za pieniądze. Świadczą powinności nakazane przez swoich panów, którzy mogą, gdy im się tylko spodoba, wyrzucić ich z ziemi i przekazać komuś innemu.
Przełożyła Małgorzata Cieśluk
1 Nazwa Mare Suebicum pojawia się w źródłach antycznych w odniesieniu do morza nazywanego później Bałtyckim. W relacji Tacyta nazwa Suebi lub Suevi określa mieszkańców jednej z dwóch części starożytnej Germanii – ziem leżących na wschód od rzeki Łaby i zarazem na południe od Morza Bałtyckiego/Swebskiego.
2 Das Meer (niem.) – morze (pol.). Piszący w połowie XII stulecia kronikarz Herbord w żywocie św. Ottona uważa etymologię nazwy Pomorze za słowiańską: „Sama etymologia nazwy Pomorze wskazuje wyraźnie, jakie jest położenie tej krainy. Albowiem pome w języku słowiańskim znaczy to samo, co po łacinie iuxta lub circa, moriz zaś to tyle, co mare; stąd Pomerania względnie Pomerizania, to kraina leżąca przy/wedle, względnie obok/nad morzem”.
3 Przynależność ludów zamieszkujących Pomorze do słowiańskiej wspólnoty językowej zauważa m.in. jedenastowieczny kronikarz Adam z Bremy. Z kolei kwestię stopniowego zastępowania języków słowiańskich przez niemiecki na Pomorzu analizuje na początku XVI w. Jan Bugenhagen. Skromna współczesna wiedza na temat pomorskich języków słowiańskich jest oparta głównie na pochodzących z XVI/XVII w. zabytkach języka plemienia Drzewian (lewy brzeg dolnej Łaby), nazwach miejscowych i luźnych wyrazach zachowanych w źródłach innego typu. Znacznie pełniejszą wiedzą dysponujemy na temat grupy kaszubskiej (zw. „wschodniopomorską”), na którą składają się języki plemion zamieszkujących ziemię sławieńską i słupską aż po Gdańsk.
4 Nazwa Mare Balticum (pol. Morze Bałtyckie) po raz pierwszy pojawia się u Adama z Bremy. Jej pochodzenie nie jest pewne: wiąże się ją z niemiecką nazwą duńskich cieśnin Wielkiego i Małego Bełtu (der Große/Kleine Belt), w tym znaczeniu również z duńskim słowem bælte. Niekiedy także wywodzi się ją od łacińskiego rzeczownika balteus, przy czym zarówno wyraz duński, jak i łaciński są używane w znaczeniu „pas”. U Ptolemeusza Bałtyk jest określony nazwą Oceanus Sarmaticus.
5 Lubinus posługuje się nazwą Morze Wendyjskie w odniesieniu do części Morza Bałtyckiego oblewającej cały brzeg państwa pomorskiego. Nazwa ta pozostaje w związku z określeniem Wendowie, które Lubinus odnosi do mieszkańców ziemi słupskiej. W starszych źródłach znajdujemy odmienne, często znacznie szersze rozumienie nazwy Wendowie: Bugenhagen np. utożsamia Wendów z Wandalami i ogólnie Słowianami.
6 W XVII w. wielkość mili wahała się między 6250 a 7610 m.
7 Książę pomorski Bogusław I złożył hołd cesarzowi Fryderykowi Barbarossie w 1181 r. Działanie to było próbą stworzenia zaplecza politycznego w konflikcie Pomorza z Danią, wymuszoną częściowo przez słabość potencjalnych sojuszników Bogusława: upadek księcia saskiego Henryka Lwa i pozbawienie tronu senioralnego księcia piastowskiego Mieszka Starego.
8 Fundatorem klasztoru w 1188 r. był książę pomorski Sambor I gdański, który sprowadził grupę zakonników z cysterskiego opactwa w Kołbaczu.
9 Karol Wieki – koronowany na króla Franków w 768 r., na cesarza w 800 r.
10 Saxo Gramatyk – żyjący na przełomie XII i XIII w. duński historyk i kronikarz, autor historii Danii, w której przekazał m.in. cenne informacje na temat ludów słowiańskich żyjących nad Bałtykiem.
11 Warcisław I – pierwszy władca pomorski, którego imię jest poświadczone w źródłach historycznych, protoplasta dynastii Gryfitów. Data urodzenia jest niepewna, zginął najprawdopodobniej zamordowany w 1135 r.
12 Fryderyk I Barbarossa (1122–1190), cesarz rzymski od 1155 r.
13 Barnim I zw. Dobrym (ok. 1210–1278), prawnuk Warcisława I. Od 1227 roku panował w Księstwie Szczecińskim, po śmierci kuzyna Warcisława III w 1264 r. rozciągnął swoje rządy także na Księstwo Dymińskie, stając się tym samym władcą całego Pomorza. Trzykrotnie żonaty, miał w sumie dziesięcioro dzieci, w tym siedem córek i trzech synów (choć Lubinus wymienia tylko jednego): Barnima II (umarł w wieku ok. 20 lat) oraz Bogusława IV i Ottona I, którzy przejęli dziedzictwo po ojcu. Po śmierci Bogusława w 1309 r. władzę na Pomorzu samodzielnie sprawował Otto I (1279–1344).
14 Świętopełk II zw. Wielkim (ok. 1195–1266), syn Mściwoja I, od 1219 r. namiestnik Pomorza Gdańskiego z nadania księcia krakowskiego Leszka Białego, po jego śmierci w 1227 r. usamodzielnił się i występował już jako książę pomorski w Gdańsku. Epitet „Pomorski Achilles” jest najprawdopodobniej związany z przypisywaną księciu walecznością i niezwykłym męstwem, jakimi miał się wykazywać podczas licznych wojen, m.in. z książętami wielkopolskimi, kujawsko-mazowieckimi i Krzyżakami. Jan Bugenhagen pisze o nim, że był „w walce dzielny i wbrew wszelkim niebezpieczeństwom i przeciwnościom zwycięski”.
15 Pod mianem „Pomorzan” należy tutaj rozumieć władców pomorskich z dynastii Gryfitów. Wzmiankowana umowa ma charakter tzw. układu o przeżycie, zawieranego tradycyjnie w średniowiecznej i nowożytnej Europie. Strony układu zobowiązywały się, że po śmierci jednej z nich (w tej sytuacji po wygaśnięciu rodu) podległe zmarłemu terytoria przechodzą pod władzę żyjącego sygnatariusza umowy.
16 Mściwój II (ok.1220–1294) – starszy syn Świętopełka II, do 1271 r. książę w Świeciu, ziemi słupskiej i sławieńskiej, po śmierci młodszego brata Warcisława II władca całego Pomorza Gdańskiego.
17 Przemysł II (1257–1296) książę wielkopolski, w latach 1295–1296 król Polski. Jego babcią była Jadwiga, najprawdopodobniej siostra Świętopełka II. Syn Jadwigi z małżeństwa z Władysławem Odonicem, Przemysł I (ojciec Przemysła II) był zatem bratem ciotecznym Mściwoja II. Mściwój II, pomimo trzykrotnego małżeństwa, nie doczekał się męskiego potomka, miał dwie córki. Układ, na mocy którego Mściwój przekazał Księstwo Gdańskie Przemysłowi, został zawarty w Kępnie w 1282 r., przy czym Mściwój zachowywał władzę do swojej śmierci w 1294 r.
18 Od czasów antycznych wizerunek orła był związany z cesarstwem rzymskim: najpierw symbolizował zwierzchność najwyższego boga rzymskiego Jowisza nad legionami, potem pełnił funkcję uniwersalnego symbolu najwyższej władzy cesarskiej. W Europie średniowiecznej orzeł pozostał godłem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, początkowo w postaci jednogłowej, a od początku XV w. w postaci dwugłowej. Orzeł pojawia się również jako godło niektórych państw sąsiadujących z Pomorzem: Brandenburgii, Księstwa Pruskiego oraz Polski. Z państwem pomorskim tradycyjnie jest związany symbol gryfa, który widnieje również na herbach Meklemburgii i Danii. Bugenhagen przypuszcza, że określenie „Gryfici” jako nazwa dynastii Książąt Pomorskich nawiązuje do pełnionej przez wizerunek gryfa funkcji symbolu Pomorza.
19 W literaturze polskiej wymieniane jako hrabstwo choćkowskie lub gućkowskie.
20 Niem. Peene.
21 Łacińska nazwa miasta Szczecina jako Sedinum lub Stetinum stanowi wciąż niedostatecznie przebadany problem. Z dużym prawdopodobieństwem można jednak stwierdzić, że wbrew relacji Lubinusa nazwa Sedinum jest późna. Pojawia się ona w źródłach nowożytnych wraz z popularyzacją w Europie prac Ptolemeusza i Tacyta. Obaj starożytni badacze wśród plemion germańskich zamieszkujących tereny północnej Europy wymieniają Sitinów/Sidinów/Sedinów. Nawiązując do tej tradycji, przypuszczalnie w XVI w., utworzono nazwę miasta Szczecina w brzmieniu Sedinum, wskazującą tym samym na starożytność miasta i Księstwa Szczecińskiego, jak również na przynależność do dawnej, germańskiej tradycji kulturowej. Należy zdecydowanie podkreślić, że autorzy średniowieczni nie znają nazwy Sedinum i zgodnie określają Szczecin mianem Stetinum, Stetina, Stetinensis civitas.
22 Odoaker, wzmiankowany tutaj jako król Rugii, jest w intencji Lubinusa tożsamy z Odoakrem, który w 476 r. stanął na czele spisku i złożył z tronu ostatniego cesarza rzymskiego Romulusa Augustulusa. Państwo Odoakra w Italii przetrwało do 488 r. Nic nie wiadomo na temat bliższych więzi historycznego Odoakra z Rugijczykami. Wywodził się najprawdopodobniej z plemienia Herulów lub Skirów. Pierwotne siedziby tych ludów germańskich znajdowały się odpowiednio na terenie dzisiejszej południowej Szwecji oraz Polski. W 487 r. Odoaker walczył z powodzeniem z Rugiami, którzy w tym okresie zamieszkiwali tereny nad środkowym Dunajem, przywędrowawszy tam na początku V w.
23 Eryk II – książę pomorski z linii wołogoskiej, sprawował także rządy w Księstwie Słupskim. Panował w latach 1457–1474. Był ojcem księcia Bogusława X zw. Wielkim.
24 Łaszt odpowiadał objętości ok. 3200–3840 litrów i był jednostką stosowaną w odniesieniu do produktów sypkich, przede wszystkim zbóż.
25 Liwonia jest jedną z czterech historycznych krain, które leżą w granicach współczesnej Łotwy (dawn. nazywana także Inflantami).
26 Centnar – miara masy odpowiadająca ok. 40,5–65 kg.
27 Lubinus odwołuje się tutaj najprawdopodobniej do pojęcia Germanii w kształcie przekazanym przez Tacyta, który określał tym mianem tereny położone na wschód od Renu i na północ od Dunaju w jego dolnym i środkowym biegu. Znajomość i popularność pism Tacyta rosła systematycznie w Europie, począwszy od połowy XV w., przy czym w krajach niemieckich szczególnie popularny był właśnie jego opis Germanii (jedyny zachowany egzemplarz De origine et situ Germanorum odnaleziono w 1455 r.). W XVII w. rzymski historyk był już jednym z najbardziej poczytnych w Europie autorów starożytnych. Podobnie Germanię sytuował w połowie II w. n.e. Ptolemeusz.
28 Bugenhagen zwraca uwagę, że niektórzy kronikarze odnoszą obie nazwy: Vineta i Iulinum, do miasta Wolin.
29 Eldena – cysterski klasztor usytuowany w mieście Greifswald. Na jego terenie została pochowana małżonka Bogusława X i córka Kazimierza Jagiellończyka – Anna Jagiellonka. Dziś można oglądać jedynie malownicze ruiny klasztoru.
30 Stopa – miara długości odpowiadająca ok. 29–31 cm.
31 Łokieć – miara długości odpowiadająca ok. 57,5–67 cm.
32 Funt – miara ciężaru odpowiadająca ok. 405–560 g.
33 Piędź – miara długości odpowiadająca ok. 20–22 cm.
34 Floren – złota moneta bita od połowy XIII w. we Florencji, szybko rozpowszechniła się w całej Europie. W krajach kręgu niemieckiego jej odpowiednikiem od XIV w. był gulden, w Polsce natomiast czerwony złoty. Później – dukat.
35 Sold (inaczej solid) – dawna drobna moneta włoska, której wartość odpowiadała ok. 1/20 lira.
36 Nazwa Sedini jako jedyna z przytoczonych w tym fragmencie nie pochodzi z opisu Germanii Tacyta. Z określeniem Sidini Lubinus zetknął się najprawdopodobniej w przywoływanym przez siebie dziele Filipa Cluveriusa Germania antiqua, w którym geograf identyfikuje łacińską nazwę Sidini z występującym u Ptolemeusza określeniem Σιδινοί (Sidinoi) i Tacytowym Sitiones (zob. przyp. 21). Próba stworzenia powiązania między nazwami Sidini/Sedini a pochodzącym od wyrazu Stetinum określeniem Stettini wydaje się etymologicznie nieuprawniona.
37 Filip Clüver, łac. Fhilippus Cluverius (1580–1622), urodzony w Gdańsku niemiecki badacz, uznawany za twórcę geografii historycznej. Lubinus powołuje się na jego dzieło zatytułowane Germania antiqua, w którym Cluverius komentował i uzupełniał De origine et situ Germanorum Tacyta.
38 Wandalowie – grupa plemion germańskich, które ok. III w. po Chr. zamieszkiwały tereny Europy Środkowej.
39 Wizalbi – w nazwie tego plemienia jest możliwa do zidentyfikowania nazwa rzeki Łaby (łac. Albis, niem. Elbe).
40 Postacie władców Pomorza, poprzedników Warcisława I, mają charakter legendarny.
41 Warcisław X (ok. 1435–1478), brat Eryka II, książę na Bardo, Rugii i Wołogoszczy.
42 Barnim X (1549–1603), książę na Darłowie, Bytowie i Bukowie, od 1600 r. książę szczeciński. Fundatorem szczecińskiego Pedagogium był jednak inny Gryfita o tym samym imieniu – Barnim IX (niekiedy wymieniany jako Barnim XI, 1501–1573), syn i następca Bogusława X. Wspólnie ze swoim bratankiem Filipem I (1515–1560) doprowadzili w 1543 r. do przekształcenia działającego w Szczecinie Gimnazjum Mariackiego w szkołę półwyższą: Paedagogium Stetinensis.
43 Filip II (1573–1618), książę szczeciński, wybitny mecenas sztuki i nauki, którego księgozbiór wzbogacił zasób biblioteki szczecińskiego Pedagogium. Na zlecenie Filipa II Lubinus podjął się opracowania mapy Pomorza.
44 Rethra (pol. Radogoszcz) – stolica plemienia Redarów, jednego z czterech plemion lutyckich zamieszkujących w średniowieczu tereny dzisiejszej Meklemburgii. Rethra była także głównym ośrodkiem kultu boga Radogosta/Swarożyca. Jej dokładna lokalizacja nie jest współcześnie znana.
45 Arkona – główny ośrodek obronny średniowiecznej Rugii i zamieszkującego ją zachodniosłowiańskiego plemienia Ranów. Jedno z najważniejszych centrów religijnych skupione wokół kultu boga Świętowita.
46 Charentia – inaczej Charenza lub Karentia, średniowieczny gród na Rugii, jeden z najważniejszych ośrodków administracyjnych i religijnych plemienia Ranów. Na przełomie XII i XIII w. uchodziła za najlepiej bronione słowiańskie miasto. Identyfikowana ze współczesnym Garz nad Odrą.
_____________
Źródło treści:
Tytuł: Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze
Wydawca: Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie
Rok wydania 2013
ISBN 978-83-60816-59-2
Oprawa twarda, format: 20,6 x 27 cm, s. 408, polsko-niemiecka wersja językowa
Egzemplarz bezpłatny dla instytucji kultury
Katalog wystawy „Gabinet Lubinusa” oprócz szczegółowych opisów Mapy Księstwa Rugijskiego, Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego i Nowej Najświetniejszej Mapy Księstwa Pomorskiego, zawiera także zbiór tekstów z zakresu historii, historii sztuki i kartografii, przybliżających fenomen dzieł kartograficznych Eilharda Lubinusa. Katalog uzupełniają po raz pierwszy tłumaczone na język polski materiały źródłowe: korespondencja Eilharda Lubinusa z lat 1610 – 1622 i dziennik podróży z 1612 roku.
